واژه “شهرسازی” در کشور ما اولین بار شاید با تغییر قانون “وزارت آبادانی و مسکن” سابق در سال 1353 به” وزارت مسکن و شهرسازی” رایج گشت. نامی که به لحاظ نظری و همه جانبه با آبادانی و عمران یعنی “ساختن” عجین بوده و با خود به یدک می کشد. بعدها این به عنوان یک گرایش آنهم از نوع کالبدی (Physical) در پرداختن به شهر و مسائل پیچیده آن تقویت شد. به عبارتی می توان گفت که واژه شهرسازی در ایران از ریشه لغت ساختن می آید، همچنانکه ماشین سازی، کشتی سازی، هواپیما سازی و غیره در قالب صنعت ساخت شکل می گیرد. بنظر می رسد که پدید آوران این واژه ، شهر را به مثابه ساخت چند خیابان، جاده ، میدان، ساختمان ، مسجد و بیمارستان و… که کالبدی اند، فرض و تعریف نمودند، در حالیکه مسائل شهر بسیار فرا تراز شکل کالبدی و ساخت فیزیکی آن است و کسی نمی تواند مسئولیت ساخت پدیده پیجیده ای مثل شهر را به عهده بگیرد که در این مقاله نمی خواهم بدان بپردازم. بنابراین آنچه بنام شهرسازی در ایران در دانشکده های شهرسازی تدریس می شود، نسبت به رشته های دیگر جدید تر است و می توان آن را رشته نو پایی دانست که بیشتر در قالب مطالعات کالبدی پایه گذاری شده و نزدیک به برنامه ریزی به مفهوم مداخله در شهر از طریق تنظیم فضا و فعالیت به منظور بهبود کیفیت زندگی ساکنان است
اکثر دانشکده های شهرسازی در ایران در درون دانشکده های معماری یا در کنار آن شکل گرفته اند و دارای دو گرایش برنامه ریزی شهری[1] و طراحی شهری [2] می باشند که اخیرا در برخی دانشگاه ها نیز گرایش مدیریت شهری [3] نیز به ایندو افزوده شده است. در حالیکه در کشورهای انگلیس زبان آنچه نزدیک به رشته شهرسازی است در قالب گرایش های مختلف نظیر معماری ( (Architecture ، برنامه ریزی شهری (Urban Planning) ، طراحی شهری (Urban Design ) ، طراحی منظرLand Scape) ، مطالعات شهری (Urban Studies) ، جغرافیا (Geography) و حتی مطالعات توسعه پایدار (Sustainable Development studies) تدریس می شوند.
شهرسازی یک فعالیت متکثر و چند دسیپلینی متشکل از برنامه ریزان شهری، نقشه برداران، جامعه شناسان، مهندسین عمران ، جمعیت شناسان، مهندسین محیط زیست و زلزله ، اقتصادانان شهری و .. می باشد. معادلی برای لغت “شهرسازی” در زبان انگلیسی وجود ندارد. در ادبیات مرتبط تنها جاییکه عبارت سیتی بیلدینگ ( City Building )به معنای ” شهرسازی ” در انگلیسی بکار رفته درمقاله شهر اسلامی ژانت ابولقود جغرافیادان، جامعه شناس و متخصص برجسته مسایل شهری است که مترجم خوب و فهیم آقای دکتر جلال تبریزی [4] در ترجمه “کتاب مکان و حس لامکانی” [5] به توصیه مرحوم آقای مصطفی مومنی بدلیل اینکه این عبارت را فعالیتی متکثر و منبعث از فرهنگ بومی ایجاد ساخت شهرها بکار برده شده است، به معنای “شهرسازی” ترجمه کرده اند. وی همچنین نقل می کند که فینستین (1994) نیز با دیدی انتقادی عبارت “شهرسازان” (City Builders) را بکار برده که منظور وی از شهرسازان عامرانی هستند که در تولید شهر سرمایه داری نقشی کلیدی ایفا می کنند که در بسیاری موارد با برنامه ریزان ، همانطور که ادوارد رلف آنها را در همین کتاب به این نام خوانده در این مسیر همدست هستند.[6]
واژه ی ( ( urban انگلیسی و (urbain) در فرانسه، از ریشه ی (urbanus ) لاتین یعنی “شهری” یا “متعلق به شهر” می آید. واژه ی (urban) از قرن چهاردهم ابداع و عملاً از قرن شانزدهم در زبان های اروپایی رایج می شود. برخی واژه اربانیزم [7] را که در زبان فرانسه به معنای “شهر گرایی” یا ” شهر شناسی” است و منظور از آن عمدتاً “علم معماری کاربردی برای ساخت شهرهاست” و اولین بار توسط لوئیس ویرٍ بکار برده شده است، بنوعی معادل شهرسازی بکار می برند. همچنین “واژه ی urbanite) ) در زبان فرانسه به معنی ” علم شناخت و تحلیل مسایل شهری” به ویژه از دیدگاه مدیریتی و حکومت و برنامه ریزی شهری بوده و از پیشینه ای طولانی تر برخوردار است. واژه ی(urbanist) که به “شهرساز” نیز ترجمه شده است از آن گرفته شده است”[8]. همچنین باید توجه داشت که کلمه اربانیزشین یا اربانیزاسیون [9] را که در زبان انگلیسی و فرانسه ( با تلفظ متفاوت) نیز به معنی “شهرنشینی ” است به فرایند وسیع و همه جانبه موضوع های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و قومی “اسکان در شهر” اشاره دارد و نه به یک گرایش و رشته ش خاص دانشگاهی، بجای “شهرسازی” بکار می برند. گرچه بنظر می رسد این واژه به مفهوم شهرسازی بیشتر نزدیک باشد اما با این وجود لازم است تا واژه شهرسازی در ایران باز تعریف شده و به جنبه های غیر کالبدی آن نظیر مسایل انسانی، اجتماعی و فرهنگی توجه شود. همچنین از پیشوندهای غیر علمی نظیر “مهندسی شهرسازی” نیز جلوگیری بعمل آید، چرا که امروزه بسیاری از دانشجویان رشته شهرسازی در ایران و جهان با گرایش های مختلف بعد از لیسانس غیر مهندسی امکان تحصیل در رشته شهرسازی در مقاطع ارشد و دکتری را پیدا کرده اند و نمی توان این رشته را یکی از شاخه های مهندسی به حساب آورد.
