تحرک منصفانه (Equitable Mobility)
چگونه تحرک (Mobility) و غلطیدن (Rolling) در موضوع پیاده تفکیکپذیرند و چرا مهماند؟
در ادبیات کلاسیک برنامهریزی شهری، قابلیت پیادهروی یا پیادهمداری (Walkability) معمولاً ذیل مفهوم تحرک (Mobility) تعریف میشود؛ یعنی جابهجایی از نقطه «الف» به نقطه «ب». در این نگاه، حرکت امری خطی، هدفمند و کارا تلقی میشود. اما تجربهی واقعی عابر نشان میدهد که همهی حرکتها «راهرفتن» نیستند. درست در همین نقطه است که مفهوم «غلطیدن» (Rolling) یا خرامه خرامه راه رفتن معنا پیدا میکند.
۱. تحرک (Mobility) چیست؟
تحرک به توانایی جابهجایی در فضا اشاره دارد و معمولاً با مؤلفههای زیر سنجیده میشود:
- حرکت هدفمند
- رسیدن از مبدأ به مقصد
- سرعت، زمان، فاصله و کارایی
در این منطق:
- عابر یک «واحد حرکت» است
- پیادهرو یک «مسیر عبور» تلقی میشود
- کیفیت فضا اغلب به کاهش زمان سفر تقلیل مییابد
بسیاری از شاخصهای رسمی پیادهمداری و سیاستهای حملونقل شهری بر همین نگاه استوارند.
۲. غلطیدن (Rolling) چیست؟
غلطیدن به تجربهی حرکت با بدنهایی اشاره دارد که الزاماً «راه نمیروند»، بلکه:
- خرامه خرامه راه می روند
- مکث میکنند
- آهسته حرکت میکنند
- یا به کمک ابزارهای حرکتی جابهجا میشوند (ویلچر، واکر، کالسکه کودک و …)
در منطق غلطیدن:
- حرکت همیشه خطی و سریع نیست
- اصطکاک، شیب، لرزش، مانع و ناهمواری تعیینکنندهاند
- تجربهی بدن، محور اصلی تحلیل است، نه صرفاً مقصد
غلطیدن، پیادهروی را از یک «عمل جابهجایی» به نوعی زیستحرکت (Lived Movement) تبدیل میکند؛ حرکتی که با بدن، سطح زمین و جزئیات فضا گره خورده است.
۳. چرا تفکیک تحرک (Mobility) و غلطیدن (Rolling) در موضوع پیاده مهم است؟
سالهاست پیادهمداری را معیار شهر خوب میدانیم؛ اما آیا شهری که فقط برای «راهرفتنِ سریع» طراحی شده، برای همه قابل زیستن است؟ با یاری از مقاله «تحرک عادلانه» (Equitable Mobility) نوشتهی گاما بریج (2025)[1] بهتر می توان این مفهوم را توضیح داد. تفکیک تحرک (Mobility) و غلطیدن (Rolling) در موضوع پیاده از آن جهت اهمیت دارد که نویسنده برای نخستینبار مفهوم پیادهمداری را بهطور جدی به چالش میکشد و بدنهای بهحاشیهراندهشده را وارد متن تحلیل برنامهریزی شهری میکند. این مقاله، موضوع تحرک عادلانه را از حاشیهی مطالعات معلولیت به مرکز برنامهریزی شهری میآورد و پیوند روشنی میان تحرک، سلامت و عدالت اجتماعی برقرار میسازد.
گاما بریج از این نقطه آغاز میکند که مفهوم رایج پیادهمداری (Walkability) بهتنهایی برای تحقق «تحرک عادلانه» کافی نیست. بسیاری از شهرها ممکن است برای «راهرفتن» قابلقبول باشند، اما برای کسانی که خرامه خرامه راه می روند—بهویژه افراد دارای معلولیت، سالمندان، والدین با کالسکه یا افرادی که از ابزار حرکتی استفاده میکنند—عملاً غیرقابل استفاده و ناامیدکننده باقی میمانند.
براین اساس، او مفهوم تحرک عادلانه(Equitable Mobility) را مطرح میکند؛ مفهومی که تنها با ترکیب همزمان پیادهمداری و قابلیت غلطیدن (Walkability + Rollability) معنا پیدا میکند. استدلال اصلی این است که شهری که صرفاً برای تحرک طراحی میشود، ممکن است «قابل عبور» باشد، اما برای بسیاری «قابل زیستن» نیست. درمقابل، شهری که به غلطیدن حساس است، پیادهرو را نه فقط مسیر حرکت، بلکه بخشی از سطح زندگی روزمره میبیند و بدنهای بهحاشیهراندهشده را مرئی میکند.
۴. پیادهمداری در نگاه مقاله
در این مقاله، پیادهمداری بهعنوان:
- امکان راهرفتن ایمن
- دسترسی به خدمات
- پیوستگی شبکه معابر
- و تشویق به فعالیت بدنی
تعریف میشود. با این حال، گاما بریج تأکید میکند که این تعریفها اغلب بر بدن «استاندارد»، سالم و بدون ابزار بنا شدهاند. نتیجه آن است که بسیاری از سیاستهای پیادهمحور، ناخواسته به بازتولید نابرابریهای فضایی و اجتماعی منجر میشوند.
۵. نوآوری اصلی مقاله
نوآوری مفهومی اصلی مقاله، برجستهسازی مفهوم قابلیت غلطیدن (Rollability) است. قابلیت غلطیدن به توانایی حرکت ایمن، روان و با کرامت در فضاهای شهری برای افرادی اشاره دارد که:
- از ویلچر، واکر، اسکوتر حرکتی یا کالسکه استفاده میکنند
- به سطوح هموار، شیب مناسب و نبود لرزش و مانع وابستهاند
در این نگاه، عواملی مانند کیفیت سطح زمین، شیب طولی و عرضی، ترکها، درزها و جدولها و تداوم مسیرها بهاندازه و گاه بیش ازفاصله و اتصال شبکه معابر اهمیت دارند.
۶. تفاوت مفهومی Mobility و Rolling در یک نگاه
بُعد |
Mobility | Rolling |
| تمرکز | جابهجایی | تجربه بدن |
| سرعت | مهم | اغلب مانع |
| بدن | استاندارد | متنوع و نابرابر |
| ابزار | نادیده | مرکزی |
| فضا | مسیر عبور | سطح، بافت، شیب |
| عدالت | ضمنی | صریح |
۷. نسبت Rolling با عدالت پیاده
عدالت پیاده دقیقاً از جایی آغاز میشود که حرکت آهسته، حرکت وابسته به ابزار و حرکت ناپیوسته به رسمیت شناخته شود. اگر پیادهرو برای راه رفتن (غلطیدن) امن نباشد، آن فضا برای سالمندان، کودکان، افراد دارای معلولیت و حتی والدین با کالسکه عادلانه نخواهد بود، حتی اگر از نظر فنی «تحرک» در آن امکانپذیر باشد.
۸. اهمیت راهبردی این تفکیک
تفکیک مفهومی میان Mobility و Rolling کمک میکند تا:
- شاخصهای پیادهمداری بازتعریف شوند
- طراحی شهری از منطق «سرعت» به منطق «کرامت» تغییر جهت دهد
- پیادهرو از زیرساخت عبور، به زیرساخت عدالت شهری تبدیل شود
نکتهی مهمی که مقالهی گاما بریج بهطور ضمنی بر آن تأکید دارد، این است که خرامه خرامه راه رفتن صرفاً مسئلهی گروهی خاص (افراد دارای معلولیت) نیست، بلکه وضعیتی عمومی از بدن در شهر است. بدن انسان در طول زندگی همواره در وضعیت «راهرفتنِ کامل» قرار ندارد؛ خستگی، بیماری، سالمندی، بارداری، آسیبدیدگی موقت یا همراهی با کودک، همگی شکلهای متداولی از تجربهی غلطیدناند. از این منظر، قابلیت غلطیدن (رولپذیری) نه یک استثنا، بلکه بخشی از تجربهی عادی شهر است.
مقاله همچنین نقدی ضمنی اما جدی به شاخصهای رایج پیادهمداری وارد میکند. بسیاری از این شاخصها، اگرچه ظاهراً بیطرف و دادهمحورند، بر بدن «استاندارد» بنا شدهاند و ناتوان از دیدن بدنهای متفاوتاند. بنابراین مسئله فقط کمبود داده نیست، بلکه نحوهی تعریف و تولید دانش دربارهی حرکت شهری نیز خود میتواند ناعادلانه باشد و همه شمول نباشد.
در نهایت، گاما بریج قابلیت غلطیدن را نهتنها یک معیار طراحی، بلکه لنزی برای خواندن نابرابری شهری میداند. هرجا شهر برای غلطیدن دشوار است، احتمالاً برای مشارکت اجتماعی، سلامت عمومی و حق حضور نیز ناعادلانه است.
جمعبندی
تحرک عادلانه (Equitable Mobility) براین اصل تأکید دارد که همه افراد—صرفنظر از سن، توانایی جسمی، وضعیت اقتصادی–اجتماعی یا محل زندگی—باید به فرصتهای تحرک امن، قابل اعتماد و باکیفیت دسترسی داشته باشند. این مقاله، تحرک عادلانه را نه فقط یک مسئله حملونقل، بلکه موضوعی مرتبط با سلامت عمومی، عدالت اجتماعی و حق شهر میداند.
پیام کلیدی مقاله روشن است؛ نبود تحرک عادلانه به محرومیت از فعالیت بدنی میانجامد. محرومیتی که نابرابری سلامت را تشدید کرده و در نهایت به بازتولید فقر و انزوای اجتماعی منجر میشود. بنابراین، پیادهروی نامناسب صرفاً یک نقص طراحی نیست، بلکه یک مسئله ساختاری عدالت شهری است.
شهری که فقط پیادهمدار است، لزوماً انسانی و عادلانه نیست. شهر عادلانه، نیازمند تحرک عادلانه است. این مقاله دقیقاً همان پلی است که پیادهمداری را از «طراحی خوب» به تجربه بدن و عدالت شهری پیوند میزند.
[1] – Gemma Bridge (2025), Equitable mobility: enhancing walkability and rollability for inclusive and healthy communities, Cities & Health, DOI: 10.1080/23748834.2025.2468016
