معرفی کتاب:
برنامه ریزی همکارانه؛ شکل دهی به مکان ها در جوامع چند پاره
پتسی هیلی(۱۹۹۷) مترجم نریمان جهانزاد
انتشارات مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران(۱۴۰۰)
Healey,Patsy (1997),Collaborative Planning: shaping places in fragmented societies, London: Macmillan Press
پتسی هیلی (Patsy Healey) یک برنامه ریز شهری بریتانیایی و استاد ممتاز واحد تحقیقات شهری جهانی در دانشکده معماری ، برنامه ریزی و منظر در دانشگاه نیوکاسل انگلستان است. او متخصص تئوری و عمل برنامه ریزی با تمرکز ویژه بر برنامه ریزی فضایی استراتژیک برای مناطق شهری و سیاست های بازآفرینی شهری است.
از میان کتابهای پتسی هیلی کتاب ” پیچیدگی شهری و استراتژی های فضایی : برنامه ریزی رابطه ای هماهنگ با زمان” توسط آرمانشهر ، برنامه ریزی همکارانه (شکل دهی مکان ها در جوامع از هم گسسته) توسط دانشگاه تهران و همچنین توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران با عنوان برنامه ریزی همکارانه؛ شکل دهی به مکان ها در جوامع چند پاره در ایران به چاپ رسیده است.
از دهه ۱۹۷۰ میلادی انتقاد نسبت به برنامه ریزی و نظریه های پایه آن به ویژه در بریتانیا شدت گرفت گرایش به جلب مشارکت مردمی در برنامه ریزی به همراه انتقادات شدید از نظام سیاسی- اقتصادی لیبرالیستی و نوکلاسیک سبب شد تا توجه برنامه ریزان به کارگیری نظریه کنش ارتباطی جلب شود.
گرچه مفهوم گفتمان در برنامه ریزی ارتباطی، برگرفته از نظریه کنش ارتباطی یورگن هابرماس بود که در دهه ۱۹۸۰ میلادی در فرایند برنامه ریزی شهری راه یافت اما عده ای از نظریه پردازان در عرصه شهرسازی تحت عنوان نظریه برنامه ریزی ارتباطی استفاده کرده اند. جان فریدمن، جان فاستر، پتسی هیلی از جمله افراد سرشناس در این زمینه می باشند. به عبارت دیگر موردتوجه قرار گرفتن نظریه هابرماس و تلاش برنامه ریزی شهری برای یافتن افق های وسیعتر در نظر و عمل، سبب گشت تا این نظریه در قالب برنامه ریزی ارتباطی در رهیافت هایی چون برنامه ریزی همکارانه یا برنامه ریزی گفتمانی نیز مطرح شود.
رویکرد برنامه ریزی ارتباطی به عنوان یک نوع برنامه ریزی غیر دولتی و مشارکت جویانه در حقیقت پاسخی به ناکارآمدی رویکرد عقلایی یا اثبات گرایی که از دهه ۱۹۷۰ میلادی با انتقادات گسترده به ویژه از طرف مکتب انتقادی فرانکفورت به ویژه یورگن هابرماس مواجه شد. اما رویکرد ارتباطی در برنامه ریزی که پتسی هیلی به عنوان مدافع سرسخت از آن در این کتاب دفاع می کند در واقع تمرکززدایی و تخصص محوری و روش های غیر مشارکتی در برنامه ریزی های سنتی پیشین را به چالش می کشد. برنامه ریزی ارتباطی در مخالفت با چنین رویه ای، روی به سوی احیای حوزه عمومی دارد؛ یعنی شیوه ای که حاوی گفتگوهای ارتباطی باشد و زمینه را برای مشارکت بیشتر مردم را در امر برنامه ریزی شهری فراهم کند. این شیوه، بسیار پیشرفته تر از شیوه های دموکراسی نمایندگی و مشارکتی موجود دربرنامه ریزیها و تصمیم گیریهاست. بدین ترتیب برنامه ریزی ارتباطی به مهم ترین نظریه برنامه ریزی از دهه هشتاد به این سو بدل شد. البته رهیافت همکارانه هیلی ازنظریه ساختاربندی گیدنز نیز استفاده می کند.
پتسی هیلی در این کتاب عنوان می کند که در این نوع برنامه ریزی به جای انکه سوال شود چه موضوعاتی باید در ارتباط با شهر مورد توجه قرار گیرد؟ پرسیده می شود آنها باید چگونه کار کنند؟ به عبارت دیگر این که بحثها چگونه باید آغاز شوند و چه اموری می تواند در اولویت امر برنامه ریزی قرار بگیرد و چگونه مشارکت و همرایی یا مصالحه بین ذی نفعان حاصل شود. بدین جهت به عقیده وی فرآیند برنامه ریزی در چارچوب برنامه ریزی ارتباطی مشابه فرآیند برنامه ریزی عقلانی با تعیین اولویت مراحل نیست. این فرآیند وابسته به محل و ابتکار مشارکت کنندگان است. به اعتقاد وی شکل گیری ایده های حل مشکل توسط ذی مدخلان و چگونگی تبدیل ارزشها و دانش به کنشها بایستی جایگزین مدل تهیه نقشه و دستورات دقیق برنامه ریزی سیستماتیک خطی و سنتی شود. او همچنین اعتقاد دارد که بکارگیری این مدل جدید می تواند به شکل گیری زیرساختهای نهادی و برنامه ریزی جدید منجر شود.
کتاب برنامه ریزی همکارانه ؛ شکل دهی فضاها در جوامع چند پاره ” پتسی هیلی شامل ۳ بخش (۹فصل) است. در بخش اول سنت های تفکر برنامه ریزی و خطوط اصلی بحث ها در تفکر برنامه ریزی مرور و لزوم اتخاذ رویکردی نهادگرا و ارتباطی به تغییر فضایی و برنامه ریزی محیطی بررسی می شوند. پویایی های مربوط به مناطق شهری در سه حوزۀ زندگی روزمره، اقتصادهای محلی و محیط زیست بخش دوم کتاب را تشکیل می دهند. در فصول این بخش، قابلیت رویکرد نهادگرا برای تحلیل پویایی های مناطق شهری و نقاط قوت رویکرد همکارانه به برنامه ریزی فضایی (برای مدیریت همزیستی در فضاهای مشترک) ذکر می شوند. فرآیند هایی که نویسنده آن ها را برای برنامه ریزی همکارانه لازم می داند، در سومین بخش کتاب ارائه می شوند. این بخش با پرداختن به ارتباط برنامه ریزی و حکمروایی (و مباحث مربوط به اشکال جاری حکمروایی) آغاز می شود، به کاوش فرصت های موجود برای اشکال چند گانه تر و دموکراتیک تر حکمروایی و ویژگی هایی آنها می پردازد و در پایان، یک چارچوب سیستمیک نهادی مناسب را برای برنامه ریزی همکارانه تدوین می کند.
پتسی هیلی در این کتاب با تکیه بر طیف وسیعی از تحولات نظری معاصر در اندیشه اجتماعی، سیاسی و فضایی می کوشد چارچوب نوینی برای برنامه ریزی ارایه دهد که ریشه در نظام برنامه ریزی سده ۲۱ داشته باشد. در حقیقت این اثر برخلاف رویکردهای اولیه دهه ۱۹۶۰ -۱۹۷۰که بر فرآیندهای برنامه ریزی سنتی کالبدی- فضایی استوار بودند، گامی رو به جلو در برنامه ریزی فضایی برداشته است و از طریق الگوی ارتباطی و همکارانه برای دست یابی به اهداف جمعی در فضاهای مشترک جوامع از هم گسیخته معاصر حرکت کند.
همچنانکه پتسی هیلی در پیشگفتار کتاب اشاره کرده است کتاب پیش رو به چرایی اهمیت مناطق شهری در سیاست اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و چگونگی سازمان دهی اجتماع های محلّی سیاسی برای ارتقاء کیفیت مکان هایشان می پردازد. او در این زمینه اشاره دارد که دوره تکوین این کتاب طولانی بوده و خاستگاه آن درکی است که از لزوم پیوند دادن نظریه اجتماعی درباره فضا و زمانِ پویایی های تغییر منطقه شهری با نظریه سیاست مربوط به حکمروایی بر این پویایی ها یافته است. به دلیل تجربه وی در عمل برنامه ریزی (چندین سال قبل) و تحقیق در عمل برنامه ریزی و فرآیند های توسعه املاک، از لزوم داشتن درکی ظریف از ماهیت عمل فردی و سازمانی در متن نیرو های گسترده تری که محرّک جریان عمل هستند ـ آگاه شده است.
به عقیده هیلی این کتاب عمدتا برای افرادی که وارد رشته برنامه ریزی فضایی شده اند و می خواهند با بحث های اصلی آن درگیر شوند، نگاشته شده است. همچنین برای کسانی که در حال حاضر در این رشته هستند و خواستار کاوش مسیرهایی جدید در نظریه و عمل برنامه ریزی می باشند و برای تحلیل گران شهری و منطقه ای و کسانی که به کندوکاو فُرم های جدید حکمروایی دموکراتیک در دوره معاصر مشغولند، مفید خواهد بود. وی امیدوار است که افراد خارج از رشته برنامه‌ریزی فضایی نیز به واسطه دقت و توجه این کتاب به مفاهیم یکپارچه زندگی کردن در مکان ها و روش های راهبردی و نوآورانه اندیشیدن به آینده مکان ها و حکمروایی (بر) آن ها، از غنای منابع فکری و نظری موجود در سنت های اندیشه و عمل برنامه ریزی آگاه شوند.
بدون شک مخاطبان این کتاب می تواند جامعۀ دانشگاهی و تمامی دست اندکاران مسائل شهری باشند. به ویژه برنامه ریزانی که تلاش می کنند با گوش کردن عمیق به نظرات و جهان بینی های مختلف اعضای یک اجتماع شهری را از طریق ارتباط و مشارکت به هم رأیی دست یابند. اما فراتر از این امر، پتسی هیلی کتاب خود را سهمی درتلاش برای بازاندیشیدن و تغییر دادن دیدگاه ها در امر برنامه ریزی شهری می داند. او امید دارد برای کسانی که سعی دارند از قیود روش های گذشته رها شوند، بحث ها و استدلال های ارائه شده در “برنامه ریزی همکارانه”، چارچوب های نهادی خاصی را برای کمک به رشد و شکوفایی اجتماع های محلی باز طراحی کند.
