(به بهانه کارزار برکناری شهردار تهران)
کارزاری با هشتگ شهردار خوب کجاست؟ چندی است که به راه افتاده است. در این کارزار درخواست برکناری شهردار تهران مطرح شده و خطاب به اعضای شورای شهر تهران در مخالفت با اقدام اخیر شهردار تهران جناب آقای زاکانی جهت بنای مسجدی در پارک قیطریه است. این کارزاری تا کنون از مرز یکصد و پنجاه هزار امضا گذشته و این عدد مدام در حال افزایش است گرچه مهندس چمران، ریاست محترم شورای اسلامی شهر تهران صریجا اعلام کرده است که “شهردار را شورای اسلامی شهر تعیین می‌کند، حالا ۱۵۰ هزار نفر یا ۵۰ هزار نفر یک کارزار را امضا کنند، دلیلی برای تغییر نیست. انتخاب شهردار روش قانونی خودش را طی کرده است، به طور کلی تغییر مدیریت‌ها در وسط کار نتیجه‌ای جز به‌هم ریختگی و متوقف شدن کارها ندارد”.
هدف از این یادداشت پرداختن به این کارزار که به باور مخالفان آن ممکن است جنبه سیاسی نیز داشته باشد، نیست، بلکه مراد آن است که به این مهم توجه داده شود که اصل همه پرسی یا رفراندوم شهری از دیرباز در بسیاری از شهرهای مختلف درحال توسعه جهان اجرا می شود و علاوه بر اینکه یک تمرین دموکراسی است می تواند دارای نقاط مثبت و چالش برانگیز نیز باشد.
تعریف همه پرسی یا رفراندوم به طور کلی عبارتست از مراجعه مستقیم به عموم شهروندان یک کشور برای دریافت بدون واسطه پاسخ آنان به پرسشی خاص. با توجه به اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که مربوط به همه پرسی و “مراجعه مستقیم به آرا مردم است که در مسایل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه پرسی و مراجعه مستقیم به آراء مردم صورت گیرد، درخواست مراجعه به آراء عمومی باید به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس برسد”. در قانون اساسی پیش از انقلاب همه‌پرسی پیش‌بینی نشده بود، با این وجود دوبار در دوره پهلوی دوم همه‌پرسی صورت پذیرفته است؛ مصدق در مرداد ۱۳۳۲ قصد خود را برای منحل کردن مجلس بوسیله همه‌پرسی به تأیید ملت رسانید و شاه در طول تعطیلی مجلس از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ اولین اصول ششگانه رفرم خودش را در بهمن ۱۳۴۱ به رأی ملت گذارد. اما بعد از انقلاب اسلامی ایرا ن تنها یک بار در سال ۱۳۵۸ در مورد تعیین نوع حکومت بعد از رژیم سلطنتی و تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی و یک بار دیگر در سال ۱۳۶۸ در مورد بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران همه پرسی انجام شده است و تجربه دیگری در زمینه همه پرسی در تصمیم‌گیری‌های مهم ملی، منطقه ای و محلی در ایران وجود ندارد. گرچه برگزاری همه پرسی در بسیاری از کشورها امری رایج است.
همه پرسی یا رفراندوم‌های شهری در اکثر شهرهای پیشرفته دنیا به عنوان ابزار مهمی برای مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌های مهم محلی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این همه پرسی ها به شهروندان اجازه می‌دهند تا نظرات خود را درباره مسائل مهم ابراز کنند و در تعیین سرنوشت پروژه‌های بزرگ شهری و مدیریت شهر شرکت داشته باشند. همه پرسی‌های شهری در اروپا و آمریکا به عنوان ابزارهای مهمی برای مشارکت دموکراتیک و تصمیم‌گیری در مسائل محلی استفاده می‌شوند و به شهروندان این امکان را می‌دهند تا نظرات خود را درباره مسائل مهم شهری ابراز کنند و در فرآیند تصمیم‌گیری شرکت داشته باشند. از پروژه‌های زیرساختی گرفته تا مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی، این همه پرسی‌ها تأثیرات قابل‌توجهی بر جوامع محلی دارند. بنابراین همه پرسی‌ها می‌توانند به تصمیم‌گیری در مورد پروژه‌های زیرساختی، قوانین محلی، مسائل زیست‌محیطی و سایر موضوعات مهم محلی کمک کنند.
بیشتر همه پرسی‌های شهری توسط مردم یا نمایندگان شوراهای شهری (City Councils) یا دولت های استانی انجام پیشنهاد می شود. اگر مسئله مورد نظر تأثیرات گسترده‌ای بر ایالت یا استان بگذارد در آن صورت به صورت منطقه ای یا ملی برگزار می شود.
معمولا همه پرسی‌های شهری توسط نهادهای مختلف محلی و استانی برگزار می‌شوند و فرآیند آن‌ها معمولاً شامل چند مرحله است و نهادهای مسئول اطلاعات مربوط به همه پرسی را به شهروندان ارائه می‌دهند. این شامل توضیحات درباره موضوع همه پرسی، اهداف، و تأثیرات ممکن است. در زیر چند نمونه تجربه از این همه پرسی‌ها در اروپا و آمریکا آورده شده است:
الف: اروپا
- آلمان
هامبورگ : در سال ۲۰۱۳، شهروندان هامبورگ در یک همه پرسی درباره بازگشت شبکه‌های انرژی (برق، گاز، گرمایش) به مالکیت عمومی رأی دادند. این رفراندوم با اکثریت آرا به تصویب رسید و شبکه‌های انرژی به کنترل عمومی بازگشتند.
برلین: در سال ۲۰۱۴، یک همه پرسی درباره بازگشایی و توسعه فرودگاه قدیمی “تمپل‌هوف” به عنوان یک پارک عمومی برگزار شد. این رفراندوم با اکثریت آرا به تصویب رسید و فرودگاه به یک فضای سبز عمومی تبدیل شد.
- بریتانیا
لندن: در سال ۲۰۰۳، لندن عوارض طرح ترافیک را برای کاهش تراکم ترافیک در مرکز شهر معرفی کرد. اگرچه این طرح مستقیماً به رأی عمومی گذاشته نشد، اما پس از اجرا، بازخورد عمومی و نظرسنجی‌ها نشان داد که اکثریت شهروندان از این طرح حمایت می‌کنند.
- اسپانیا
بارسلونا: درسال ۲۰۱۰، یک همه پرسی محلی در بارسلونا درباره توسعه پروژه خط قطار پرسرعت برگزار شد. شهروندان بارسلونا درباره مسیر جدید و تأثیرات آن بر محیط زیست و محله‌های مسکونی رأی دادند
- ایتالیا
میلان: در سال ۲۰۱۱، یک همه پرسی محلی در میلان درباره توسعه خطوط مترو برگزار شد. شهروندان میلان درباره گسترش شبکه مترو و افزایش بودجه برای این پروژه رأی دادند.
رم : در سال ۲۰۱۸، همه پرسی در رم برگزار شد که به شهروندان این امکان را می‌داد تا درباره مسائل مربوط به ترافیک و حمل‌ونقل عمومی نظر دهند. یکی از موضوعات مهم در این رفراندوم، بحث درباره ممنوعیت تردد خودروهای دیزلی در مرکز شهر بود.
- فرانسه
پاریس : در سال ۲۰۱۴، پاریس یک همه پرسی درباره معرفی طرح ترافیک در مرکز شهر برگزار کرد. هدف از این همه پرسی کاهش ترافیک و بهبود کیفیت هوا بود. اگرچه این طرح به تصویب نرسید، اما بحث‌های گسترده‌ای درباره آن صورت گرفت. همچنین در سال ۲۰۲۱، یک همه پرسی محلی درباره استفاده از اسکیت‌بوردها و اسکوترهای الکتریکی در پاریس برگزار شد. شهروندان پاریس درباره قوانین و مقررات جدید برای استفاده از این وسایل نقلیه رأی دادند.
ب: آمریکا شمالی
- کانادا
ونکوور : در سال ۲۰۱۵، یک همه پرسی برای افزایش مالیات فروش به منظور تأمین مالی توسعه سیستم حمل و نقل عمومی برگزار شد. این رفراندوم توسط مترو ونکوور (Metro Vancouver) پیشنهاد شد و هدف آن بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی مانند افزایش خطوط اتوبوس و توسعه مترو بود. این پیشنهاد با اکثریت آرا رد شد.
تورنتو : درسال ۱۹۹۷، شهروندان تورنتو درباره طرح احیا یا باززنده سازی اسکله در شهرتورنتو (Waterfront Revitalization) رأی دادند. این پروژه شامل توسعه مناطق ساحلی و بهبود زیرساخت‌ها بود. این رفراندوم با اکثریت آرا به تصویب رسید.
تورنتو: در سال ۲۰۱۸، یک همه پرسی درباره کاهش تعداد اعضای شورای شهر برگزار شد. این تصمیم به دلیل مسائل مالی و مدیریتی توسط دولت استانی انتاریو پیشنهاد شده بود و به تصویب رسید. در حال حاضر، شورای شهر تورنتو دارای ۲۵ عضو است. این تعداد پس از کاهش اعضای شورا از ۴۷ به ۲۵ نفر در سال ۲۰۱۸ به تصویب رسید. این تغییر توسط دولت استانی انتاریو به رهبری داگ فورد انجام شد و هدف آن کاهش هزینه‌ها و افزایش کارآیی شورا بود. هر یک از ۲۵ عضو شورا نماینده یک حوزه انتخاباتی مشخص در شهر هستند.
کبک سیتی: در سال ۲۰۰۸، چندین همه پرسی در شهرهای مختلف کبک درباره ادغام شهرداری‌ها برگزار شد. در این همه پرسی ها، شهروندان در مورد ادغام شهرهای کوچکتر با شهرهای بزرگتر رأی دادند. برخی از این همه پرسی ها به تصویب رسید و برخی دیگر رد شد.
کلگری: در سال ۲۰۱۸، یک همه پرسی در کلگری برای تصمیم‌گیری درباره میزبانی بازی‌های المپیک زمستانی ۲۰۲۶ برگزار شد. شهروندان کلگری در این همه پرسی به شرکت در میزبانی المپیک رأی منفی دادند و پیشنهاد میزبانی رد شد.
ویکتوریا: در سال ۲۰۱۴، شهروندان ویکتوریا در یک همه پرسی درباره حمایت یا مخالفت با پروژه خط لوله نفت انبریج (Enbridge Northern Gateway) رأی دادند. اکثریت شهروندان به این پروژه رأی منفی دادند.
ج: آمریکا
سان‌فرانسیسکو : در سال ۲۰۱۴، سان‌فرانسیسکو یک همه پرسی درباره افزایش حداقل دستمزد به ۱۵ دلار در ساعت برگزار کرد. این پیشنهاد با اکثریت آرا به تصویب رسید و سان‌فرانسیسکو یکی از اولین شهرهای بزرگ آمریکا شد که حداقل دستمزد را به ۱۵ دلار در ساعت افزایش داد.
نیویورک : در سال ۲۰۱۳، یک همه پرسی در نیویورک درباره ایجاد یک اداره مستقل نظارت بر پلیس برگزار شد. این همه پرسی به منظور افزایش شفافیت و پاسخگویی پلیس نیویورک به تصویب رسید.
لس‌آنجلس: در سال ۲۰۱۶، لس‌آنجلس یک همه پرسی درباره توسعه مسکن مقرون به صرفه و خدمات حمایتی برای بی‌خانمان‌ها برگزار کرد. این رفراندوم با اکثریت آرا به تصویب رسید و منابع مالی برای توسعه مسکن مقرون به صرفه و کاهش بی‌خانمانی اختصاص یافت.
نتیجه گیری :
به نظر می رسد با توجه به تجربه اندک در مورد برگزاری همه پرسی در ایران شایسته است که قبل از برگزاری همه پرسی در سطج ملی که ممکن است مجادله آمیز باشد یا در شرایط کنونی نظام تن به اجرای آن به دلایل گوناگون ندهد، نیاز مبرم به برگزاری همه پرسی در امورات شهری را پیش از پیش ضروری می باشد. همه پرسی شهری درعمل مشارکت مردمی نسبت به حکمرانی را ارتقا می‌بخشد و کمک به تثبیت دموکراسی و تمرکززدایی می‌کند.
همه پرسی در سطح محلی به منظورمشارکت بیشتر شهروندان و اجرای تغییرات مثبت در امور و تصمیمات و پروژه های پرهزینه شهری نظیر ایجاد بزرگراه های شهری، دو طبقه کردن اتوبانها، تغییر کاربری های عمده، حمل و نقل عمومی و … که انجام آن اکثر شهروندان را متاثر می سازد. بدون شک هزینه و فایده برگزاری همه پرسی هدف مند در مورد تصمیمات کلان و پروژه های بزرگ شهری می تواند از خطاهای احتمالی تصمیم گیری فردی حتا با تایید اعضای ۲۱ نفره شورای محترم شهر تهران به عنوان پرشمارترین شورای شهری ایران جلوگیری به عمل آورد. این مهم می تواند در کلان شهرهای دیگر ایران با توجه به رشد شتابان توسعه شهری الگو قرار گیرد.
همه پرسی ها به شهروندان این امکان را می‌دهند که در تصمیم‌گیری‌های مهم محلی مشارکت کنند و نظرات خود را ابراز نمایند، که می‌تواند به تقویت دموکراسی و تاثیر مثبت در سیاست های شهری و محلی کمک کند. همچنین همه پرسی ها می‌توانند به افزایش شفافیت و پاسخگویی در فرآیندهای تصمیم‌گیری کمک کنند و به مسئولان شهری نشان دهند که نظرات و اولویت‌های شهروندان چیست و در مواردی که همه پرسی‌ها با اکثریت آرا به تصویب می‌رسند، این نشان‌دهنده پشتیبانی قوی از طرح‌ها یا تغییرات پیشنهادی است و می‌تواند به اجرای موفق آن‌ها کمک کند.
موفقیت همه پرسی یا رفراندوم شهری به عوامل متعددی بستگی دارد و می‌تواند نتایج متنوعی را به دنبال داشته باشد. در برخی موارد، همه پرسی ها می‌توانند ابزارهای مؤثری برای مشارکت دموکراتیک و اجرای تغییرات مثبت باشند، در حالی که در موارد دیگر ممکن است با چالش‌ها و مشکلاتی مواجه شوند. به طور کلی، موفقیت همه پرسی ها ی شهری به توانایی آن‌ها در دستیابی به اهداف تعیین‌شده، تأثیرات آن‌ها بر جامعه، و رضایت عمومی از نتایج بستگی دارد. همچنین در برخی موارد، نتایج همه پرسی ها ممکن است با مخالفت‌هایی مواجه شود یا باعث نارضایتی عمومی شود، به خصوص اگر نتایج بر خلاف نظرات یا انتظارات بخش‌های خاصی از جامعه باشد. ضمن اینکه برگزاری همه پرسی های شهری می‌تواند پیچیدگی‌های اجرایی و هزینه‌های مالی برای شهر به دنبال داشته باشد. گرچه این هزینه‌ها ممکن است به منابع مالی شهری فشار بیاورد اما در نهایت منافع زیادی برای شهر نیز می تواند بدنبال آورد. البته باید اذعان داشت که موفقیت همه پرسی ها به میزان آگاهی و اطلاعات عمومی در مورد موضوعات مورد نظر بستگی دارد. اگر شهروندان اطلاعات کافی نداشته باشند، ممکن است نتایج دقیق و مؤثری به دست نیاید.
